دهستان کسماء  در بخش مرکزی شهرستان صومعه سرا و به فاصله ۳ کیلومتری این شهر قرار گرفته است. این دهستان در مرکز شهرستان صومعه سرا و در میان دهستان‌های مرکیه، اباتر، طاهرگوراب، ضیابر، هندخاله، تولمات و شهرستان‌های بندرانزلی و فومن و در منطقه‌ای جلگه‌ای قرار دارد. این دهستان در گذشته های دور دارای بازارها و کاروان سراهای بسیاری بوده است . نام کسماء از عبارت «کاس» که قوم باستانی ماقبل تاریخ حاشیه دریای کاسپین بوده‌اند ریشه دارد.

شادروان سرتیپ پور، در کتاب نام ها و نامدارها‌ی گیلان می نویسد :« کسماء قصبه ای است از شهرستان صومعه سرا، دارای بازارهای بزرگ و چهارگوش که شب‌ها به وسیله ی دروازه  بسته می شد. کسماء در قرون نهم و دهم هجری دارای شهرت و اعتبار فراوان بود. در تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی، در خلال جنگ‌های علی بیک سلطان با شیرزاد سلطان چند بار از این آبادی نام برده شده است…»

کسماء در زمان نهضت جنگل ، مرکز اولین تشکیلات نظامی و اداری جنگلیان به رهبری میرزا کوچک جنگلی بوده است، اما پس از مدتی به دستور میرزا، تشکیلات اداری جنگلیان به خانه‌ی اربابی حاج محمد قلی ( معروف به درخانه) و مدرسه نظام جنگل به حسینیه کسماء انتقال یافته و مرکز ستاد میرزا کوچک خان گردیده است. نشریه‌‌ی جنگل که یکی از مهمترین نشریات تاریخ مطبوعات گیلان و چه بسا ایران بوده ، که حدود یک قرن پیش با ابتدایی‌ترین امکانات و به صورت چاپ سنگی در کسماء منتشر می‌شد.

از مشاهیر کسماء  می توان به جمیله صدیقی کسمایی، نخستین زن سیاسی ایران در سال ۱۳۱۵ خورشیدی اشاره نمود که از بانیان مجمع پیک سعادت نسوان – مجامع مدافع حقوق زنان- در اوایل قرن حاضر و نیز بنیانگذار و مدیر نخستین کودکستان شمال ایران در رشت به نام شمس بوده است؛  همچنین حاج احمد کسمایی حامی مالی و مرد شماره دو نهضت جنگل، یوسف خان کسمایی حاکم انزلی در دوران نهضت جنگل و نیز کامبیز صدیقی کسمایی شاعر معاصر گیلان از دیگر مشاهیر کسماء بوده اند.

از جاذبه های تاریخی این دهستان زیبا می توان از حمام  قدیمی  مربوط به دوره ی قاجار یاد کرد که در خیابان سردار جنگل کسماء واقع شده است. اطرافِ این حمام، کوچه های زیاد وجود دارد که به بازار راه پیدا می کند و این مهم نشان از آن دارد که حمام در جای پُر رفت و آمدی ساخته شده است.  قسمت های مختلف حمامِ کسماء شامل: سربینه، میاندَر، صحن اصلی، نظافت خانه، فضای شستشو ، خزینه، سرد درون و گرم درون است.

سقف بنا دارای ۹ گنبد است که ۶ گنبد از همه بزرگ تر و به یک اندازه است. بر بالای این گنبدها گنبد کوچک‌تر دیده می شود که به خاطر نور دهی به فضای داخلی حمام، دارای سوراخ های گردی است. پوشش این گنبدها، همگی از سیمان است که احتمالا  در رمره‌ی مرمت های بعدی بنا به شمار می روند. بر اساس گفته های اهالی محل، این حمام تا سال ۱۳۷۴ مورد استفاده قرار می گرفته است.

خزینه‌ی این حمام در سال ۱۳۴۲ به دستور متصدیان بهداشت مسدود و مخزن های آب سرد و گرم بتونی جدیدی بر روی سقف و در پشت بنا احداث گردید، که آب مورد نیاز حمام را تامین می نمود.آخرین مرمت این حمام حدود ۷۰ سال پیش بوده است و بخشی از آن نیز با گسترش شهرسازی و لزوم احداث خیابان ویران شده است. این حمام دارای دو حوض آب سرد و آب گرم بوده و آب آن نیز از آب رودخانه و قنات تامین می شده است. این حمام در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۸۲ با شماره‌‌ی ثبت ۹۹۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در نزدیکی حمام تاریخی کسما در ورودی یکی از بازارهای آن سردیسی خودنمایی می‌کند. سردیس ابراهیم کسمایی، معروف به کبریت خان، یکی از یاران میرزا کوچک جنگلی  بود که پس از رشادت‌های بسیار تبعید و سپس اعدام شد. در زیر سردیس کبریت‌خان  مختصری از زندگی او آمده است.

ابراهیم از ابتدای کار نهضت یعنی در سال ۱۲۹۴ خورشیدی با برادرش حاج احمد و میرزا کوچک خان همراه بود. کبریت خان لقبی بود که میرزا کوچک جنگلی به ابراهیم کسمایی داد، چون وی بسیار تندمزاج بود و در مقابل ظلم و بی عدالتی تاب مقاومت نداشت و زود برافروخته و عصبانی می‌شد.

از دیگر دیدنی های این منطقه پُلی است که در سه کیلومتری کسما و در مسیر راهی واقع است که به دستور شاه عباس اول ساخته شده است. این راه از هشتپر به رشت منتهی می شد. بر همین اساس ، دور از انتظار نیست که بنای پل نیز مربوط به همین دوره باشد. این پل ۲۵ متر طول و ۲۰/۴ متر عرض دارد و ارتفاع دهنه های بزرگ آن از سطح اب به ۵ متر می رسد. بنا دارای پنج دهانه کوچک و بزرگ آجری است که یکی از طاق های اصلی آن فرو ریخته و پایه های آن دارای آب برهایی برای سهولت جریان رودخانه است.

این پل در حدود ۱۰ متری شمال پل و جاده ی کسماء به ماسال واقع و بر روی رودخانه ی کسماء ساخته شده بود، که بخش مرکزی و شرقی آن را آب برده و امروزی اثری از آن بر جای نمانده است. تنها بخش باقی مانده‌ی این پل یک سوم غربی آن  است که به طول کمی بیش از ۱۰ متر و پهنای ۴٫۵ متر است. انتهای غربی پل که به سطح زمین منتهی  می شود، باز شده است، یعنی پهنای آن به طور ناگهانی با یک شکست  تند زیاد می شود، ولی حدود یک متر بیشتر ادامه نمی یابد.

از چشمه‌های این پل تنها یکی با طاق جناقی و به پهنای حدود ۲ متر و ارتفاع ۱٫۸ متر باقی مانده است. ارتفاع اولیه این چشمه بایستی بیشتر بوده باشد، چون توسط رسوبات رودخانه پر شده است. مصالح ساخت این پل نیز از آجر است. بخش کوچکی از انتهای پل درست کنار آب باقی مانده،  ولی از آن جا که که روی آن پوشیده از رسوبات است، پلان آن قابل باز سازی نیست. پوشش گیاهی انبوه از جمله چند درخت که روی پل و در کنار دیوار آن رشد کرده اند، عامل تخریبی تهدید کننده ای برای آن به شمار می رود.  در حال حاضر برای رفت و آمد و حمل و نقل بر روی رودخانه ی کسماء،  پل جدیدی ساخته شده، که مورد بهره برداری قرار می گیرد.

کسماء قابلیت پیشرفت در تمامی زمینه ها را دارد، اما در بخش توسعهً فضای سبز و گردشگری و اجراء طرح های توسعه ای ، با کمبود اعتبار مواجه است و این باعث شده است که مهجور بماند و در طی این سالها، نه تنها حرکتی رو به جلو نداشته باشد، بلکه دچار پسرفت نیز بشود.

توسعه‌ی گردشگری در مناطق روستایی، عنصر اساسی است و یکی از راه های نجات روستاها از فقر و مهاجرت، مشکلات اقتصادی و اجتماعی به شمار می رود؛ چرا که در اکثر نواحی روستایی به دلیل غالب بودن اقتصاد کشاورزی و آسیب پذیری آن، توجه به دیگر فعالیت های توسعه ای نظیر گردشگری به عنوان مکمل این بخش می توان از جنبه های مختلف، تضمینی در بهبود شرایط زندگی روستاییان باشد.

متاسفانه موقعیت‌های گردشگری کسماء،  برای گردشگران، آن چنان که باید، شناخته نشده و سرمایه‌ گذاری های لازم نیز در این زمینه انجام نگرفته است. کسماء، دهستانی است که دارای تاریخ دور و دراز  ارزشمندی است. امید است که متولیان امر، با توجهی دگرگونه به این دهستان، بتوانند فرصت‌های گردشگری این نقطه ی مهجورِ بکر را افزون تر کرده و شرایط مطلوب‌تری را برای آن فراهم آورند.

عکس‌ها: فرزاد فحرایی