تاریخ نمایش و تئاتر به عنوان دو پدیده‌ی قابل تفکیک از یکدیگر، گاه در بُعد طراحی نیز از هم متمایز می‌شوند. به نسبت پیشینه‌ی تاریخی، طراحی نمایش و صحنه‌های تئاتری در دوران‌های گوناگونی دگرگون شده است. در نمایش‌های ایرانی در شرایط گوناگون و به نسبت امکاناتی که نمایش‌گران اختیار می‌کرده‌اند، صحنه‌آرایی متفاوت بوده است.
طراحی صحنه در تعزیه همواره در سکوی گرد یا مستطیل یا مربع و لباس‌ها و اشیاء نمادین خلاصه می‌شود. اشیای خارجی تعزیه همچون دیرک، بیرق، چادر، کتیبه‌ها، دیوارکوب‌ها، علامت‌ها، آلات و ابزار موسیقی عناصر تزئینی هستند و اشیاء داخلی همچون ابزار جنگ، مَشک و لباس و کاه، رخت‌خواب، آب، اسب و حیوانات دیگر، گاه بیش‌تر جنبه‌ی نمادین دارند.
در صورت دیگرِ نمایش‌های ایرانی، یعنی تقلید، نیز صحنه‌آرایی متناسب با محل برپایی تقلید (حیاط منازل، کاخ شاهی، سالن نمایش و…) متغیر بوده است، ولی همیشه کم‌گزینی اشیاء و پرمعنا کردن‌ها در مرکز توجه بوده است. احمد مؤید نخستین کسی بود که در صحنه‌آرایی مقلدان در جهت همسانی با فضای قهوه‌خانه‌ها برای نقال تغییراتی ایجاد نمود و صحنه را سه طرفه کرد؛ رخت‌کن را کنار یا پشت صحنه قرار داد و برای زمینه، پرده‌ی نقاشی یا دورنمایی به کار برد که در آن فضایی عینی ترسیم شده و در برابر دیدگان تماشاگران آویخته می‌شد.
اصولاً در تقلید، این قدرت تخیل نمایشگر است که تماشاگر را از یک مکان وارد یا خارج می‌کند. در واقع نمایشگر به کمک گفت‌وگوها و رفتارش، فضای نمایش را در ذهن تماشاگر ایجاد می‌کند.
تئاتر مدرن در ایران، به هنگام تغییرات صحنه‌ای، متأثر از دستاوردهای نو در جوامع اروپایی و صاحب فرهنگ دیرینه‌ی تئاتر بوده است. در طلیعه‌ی تئاتر در ایران، افزون بر بهره‌گیری از وسایل صحنه، در انتها پرده‌ای نقاشی شده (دورنما) آویخته می‌شد که تا اندازه‌ای فضای بازی را مجسم می‌کرد و این پرده‌های آویخته تا انتهای نمایش تغییر نمی‌یافتند.
به احتمال زیاد نخست این نقاشی‌ها توسط معلمان هنرستان کمال‌الملک ساخته می‌شده‌اند. کسانی همچون رفیع حالتی، محمود ظهیر‌الدینی و نعمت‌الله مصیری و همزمان با تشکیل «جامعه‌ی باربد»، دکوراتور (صحنه‌ساز)هایی همچون حسین محسنی، مهدی مقبل، خانبابا صدری، ناپلئون سروری، محسن سهیلی، ولی‌الله خاکدان و نورمحمد میرعمادی هریک با ابداعات و اضافاتی صحنه‌سازی و طراحی صحنه را پیش بردند. در این میان میرسیف‌الدین کرمانشاهی از برجستگان این فن در عالم تئاتر آن زمان بوده است.
برخی از قدیمی‌ها در فن صحنه‌سازی عبارتند از: مصطفی اژدری (مسئول دکور در تئاتر تهران)، اسماعیل ارحام صدر (لاله‌زار)، نقی قویدل (مهندس ساختمان- تحصیل‌کرده در باکو)، علی دلپذیر (تئاتر فرهنگ)، اصغر صانعی (تئاتر فردوسی- دهه‌ی ۱۳۳۰)، محسن دولو (تئاتر تهران)، سامی تحصنی (تئاتر نصرـ دهه‌ی ۱۳۴۰)، عباس مهر پویا، منوچهر شیبانی، زهرا خواجه‌نوری، سیروس افهمی، شیرین بزرگمهر از دهه‌ی ۱۳۴۰٫
از اواخر دهه‌ی ۴۰ و طی دهه‌ی بعد، طراحی صحنه در تئاتر ایران دستخوش تحولات جهشی شد و با پیروی از نظریه‌های «تئاتر فقیر» یا «فضای خالی» صحنه‌سازی‌های تجربی نیز نضج گرفت. از بزرگان این دو دهه، آربی آوانسیان، آشور بانیپال ، بیژن صفاری و مهدخت نیکبخت بودند. پس از آن افراد، صحنه‌سازانی چون عبدالله حاجی‌قربانی، علی رفیعی، خسرو خورشیدی، ملک‌جهان خزاعی، فریدون آو و چند نفر دیگر مطرح بوده‌اند.
- نویسنده : رضا روزبهانی
جعفرزاده
تاریخ : ۲۱ - مهر - ۱۳۹۹
خانم ملک جهان خزاعی بی نظیرند