الهام کیانپور
کارشناس ارشد ایران‌شناسی

مناره‌بازار در ۹ کیلومتری غرب شهرستان صومعه‌سرا،  نرسیده به روستای «طاهرگوراب» قرار دارد. برای رسیدن به این  بنای تاریخی باید از یک جاده روستایی زیبا با چشم‌اندازی بکر و باصفا عبور کرد تا به روستایی به همین نام یعنی «مناره‌بازار» که بخشی از گسکرات است، رسید. این مناره بلند، در ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شماره ۲۶۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پیشینه تاریخی مناره‌بازار

«مناره» یکی از عناصر مهم و تاثیرگذار در بناهای اسلامی است که پیشینه‌ای مهم در معماری ایران قبل از اسلام نیز داشته است. «منار»، «مناره»، «چراغدان»، «چراغپایه» و مانند آن به معنار کانون نور، محل روشنایی و یا به تعبیری جای نار است.

در دوران قبل از اسلام، مناره‌ها با آتش همیشه فروزان‌شان بر تاج بناها، در کنار جاده‌ها و مسیرها، برای راهنمایی مسافران و کاروانیان ساخته می‌شد  تا در صورت گم کردن راه، از طریق آن مسیریابی آسان شده و مسافران از راه اصلی منحرف نشوند. پس از  ورود اسلام، مناره‌ها کاربرد مذهبی یافتند و از آن برای تعیین زمان دقیق طلوع و غروب خورشید و اذان‌گویی استفاده می‌شد.

از آن‌جا که، اغلب مناره‌ها در ایران، در مناطق کویری و مرکزی دیده می‌شوند، مناره بازار گسکر از نوادر معماری در شمال ایران به شمار می‌آید. قدمت این مناره تاریخی را به دوران سلجوقیان نسبت داده‌اند، اما اطلاعات دقیقی از تاریخ ساخت و نام سازنده‌ی آن در دست نیست.

معماری مناره‌بازار

در جاده منتهی به روستای مناره‌بازار در زیر تلالوی آفتاب، پس از عبور از پیچی، مناره‌ای باشکوه و برافراشته به سوی آسمان نگاه هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. از کناره جاده تا  پای مناره مسیر باریک و سیمانی وجود دارد که دورش را شالیزارهای برنج و  درختان فراگرفته‌اند.

هر چه به مناره نزدیک‌تر می‌شویم، عظمت و بلندای مناره آن بیشتر نظر ما را می‌کند. به پای آن که می‌رسیم، ردیف آجرهای چیده شده  و ملات ساروج آن، حکایت از تاریخی دور و دراز دارد.  قطر پایه این مناره  حدود سه متر است و شکل مخروطی آن بسیار دقیق و حساب شده به نظر می‌رسد. در گذشته ارتفاع این بنا به ۳۰ متر می‌رسیده، اما در اثر شرایط جوی و همچنین زلزله سال ۱۳۶۹ گیلان، حدود ۱۷ متر آن فرو ریخت و اکنون ارتفاع این مناره  ۱۳ متر است.

بدنه آجری و مخروطی شکل این بنا که مشخص است بارها و بارها مرمت شده، زیر نور پاییزی خورشید، بیش از پیش نارنجی رنگ و اصیل به نظر می‌رسد. ورودی این مناره در پشت بنا و در سمت جنوبی آن قرار گرفته است. در گذشته این بنا فاقد درب بود، ولی چند سال اخیر یک درب چوبی برای آن ساخته شده است.

طبق داستان‌های مردم بومی روستا، ساخت این مناره را به مردی به نام، «چهل گوش چمنی» نسبت داده‌اند که البته چنین نامی در مستندات تاریخی شناخته شده نیست، اما جالب است در «فرهنگ جغرافیایی ایران» از این مناره به نام «برج چهل گیس چمنی» یاد شده است.

از آن‌جا که این بنا بر سر راه عبور کاروانیان بوده، احتمالا در گذشته، اطراف این مناره، حجره‌های کسب و کار و بازاری پررونق نیز جریان داشته که بعدها به این نام معروف شده است.

فضای داخلی مناره‌بازار

بعد از تماشای فضای بیرون مناره‌بازار، می‌توان از در ورودی آن وارد این بنای تاریخی شد.  پلکان‌های داخلی بنا بسیار زیباست و مانند بیشتر پلکان‌های بناهای قدیمی مارپیچی است.  در حال حاضر این مناره حدود ۵۰ پله دارد که توسط یک ستون نگاه‌دارنده در وسط بنا، استوار شده است که در انتها به بام مسطح برج می‌رسد.

نورگیرهای این مناره بسیار زیبا و دقیق ساخته شده‌اند. نورگیر اول در ارتفاع ۶ متری از کف بنا قرار گرفته است. در تاریکی مطلق داخل مناره، نورتابیده شده از فضای خارجی، بسیار زیبا و خارق‌العاده به نظر می‌رسد. از این نورگیر باریک، می‌توان برشی از چشم‌انداز بیرونی را چون تابلویی هنری نظره کرد. تقابل نور خارج از بنا با  ظلمت و تاریکی درون آن، حسی عجیب و لذت‌بخش را تداعی می‌کند.

نورگیر بعدی، در جریان زلزله، بیشترین آسیب را دید که البته دوباره به شکل اولیه مرمت شد. پس از گذشتن از نورگیر دوم و  طی کردن چند پله،  می‌توان به بام مسطح این مناره رسید.

بام این مناره بعد از فروریختن در زلزله سال ۱۳۶۹، مرمت و صاف شد. بام کنونی قبلا  ادامه پلکان بنای اصلی بود که تا سقف اصلی، ارتفاعش به ۳۰ متر می‌رسید. چشم‌انداز فضای پیرامونی، بر روی بام که ۱۳ متر تا زمین ارتفاع دارد، بسیار متفاوت و زیبا است. دیدن مناظر اطراف، با آن دورنمای فوق‌العاده، از بلندترین نقطه مناره، حسی عجیب و هیجان‌انگیز را با خود به همراه دارد. انبوه پرندگان در آبی آسمان پرواز می‌کنند و با هر اوج‌شان گویی با  این مناره تاریخی حرف‌ها دارند. در آن بالا، تا چشم کار می‌کند، درختان و گیاهان خودرو و شالیزارهای برنج است که دور تا دور مناره را فراگرفته‌اند و البته جاده‌ی آرام روستایی که هرازگاهی عبور تراکتور و یا ماشینی خلوت آن را برهم می‌زند.

این مناره تاریخی باشکوه، برای آن دسته از گردشگرانی که به هنر معماری، تاریخ و تمدن این سرزمین علاقه‌مندند، بسیار جذاب و دیدنی است. اگر تا به حال، مناره‌بازار گسکر را از نزدیک دیده‌اید، تجربیات و حس و حال حضورتان را در آن، در بخش دیدگاه‌های این یادداشت با ما به اشتراک بگذارید.

عکاس: فرزاد فخرایی

این گزارش اختصاصا برای تیترما تولید شده است، چنان‌چه بازنشر می‌کنید لطفا منبع را ذکر کنید.