شقایق هاشمی شکفته* / به هرگونه فعالیت جسمی و یا ذهنی هدف‌داری که به صورت فردی یا گروهی انجام می‌شود و موجب کسب لذت می‌گردد، بازی می‌گویند. بازی موثرترین و پرمعناترین راه یادگیری کودکان و مهم‌ترین فعالیت کودک است.

بازی به عنوان پایه و اساس نخستین روابط اجتماعی شناخته می‌شود، خودجوش و داوطلبانه است و فعالیتی است که با میل و اختیار با هدف سرگرمی، تفریح و مطابق با هنجارهای جامعه انجام می‌شود .

روان‌شناسان، مربیان و درمان‌گران فعال در حوزه‌ی کودک با استفاده از بازی‌های هدف‌مند و طراحی شکل‌های متنوعی از بازی می‌توانند کودکان مضطرب، پرخاش‌گر، خجالتی، مایوس، افسرده، بیش فعال، ترسو، بدبین…. را شناسایی کنند و با استفاده از همان بازی‌ها با طراحی‌های خاص به تعدیل و بهبود این بیماری‌ها کمک کنند.

استفاده از بازی‌های خاص برای به هیجان آوردن کودک و تخلیه‌ی هیجانی و هم‌چنین تقویت توجه و تمرکز کودک و هماهنگی چشم و دست بسیار مفید است.

کودکان از طریق بازی، مسایل و مشکلات عاطفی خود را حل می‌کنند و از لحاظ جسمی و ذهنی رشد می‌کنند و برای بهتر زیستن در محیط اجتماعی آماده می‌شوند.

اصلاح رفتار نامطلوب، پذیرش محدودیت، رسیدن به سازگاری، هماهنگی افکار و احساس و پذیرش از دست دادن عزیزان از دیگر فواید بازی درمانی است.

باز‌ی‌ها ارزش بسیاری دارند که به اختصار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱-ارزش درمانی: موثر در بهبود بیماری‌های جسمی و روحی

۲-ارزش جسمانی: از عضلات و اندام‌های مختلف کمک می‌گیرد.

۳-ارزش اجتماعی : همکاری و تعاون با گروه

۴-ارزش آموزشی: برای آموزش و تعلیم کودکان استفاده می‌شود .

بازی شرایط خاصی دارد. همان‌طور که اشاره شد، فعالیتی اختیاری است و کودک می‌تواند آن را به دل‌خواه خود رها کند و به فعالیت دیگری بپردازد. بازی باید برای کودک خوشایند، لذت‌بخش و سرگرم کننده باشد و ساعت کار و وقت معین ندارد و از کشمکش و پرخاش خبری نیست.

نکته‌یی که باید به آن اشاره کرد، این است که در دنیای امروز و با توجه به تغییر سبک زندگی، امکان رعایت همه شرایط و موارد وجود ندارد و مربیان بازی کودک و هم‌چنین بازی درمان‌گران با توجه به شرایط موجود و ویژگی‌های فردی هر کودک شرایط خاصی را طراحی کرده و اجرا می‌کنند .

در انتها نگاهی به سیر تحولی بازی در کودکان می‌اندازیم با ذکر این نکته که تفاوت‌های فردی و منحصر به فرد بودن هر کودک را باید در این سیر مد نظر قرار داد.

در یک سالگی، بازی‌ها بدون دل‌مشغولی است. این بازی ها اصولا حسی-حرکتی است. کودکان از طریق این بازی ها به کشف وسایل جدید می‌پردازند .

در اوایل سال دوم زندگی، کودکان معمولا با خودشان و به تنهایی بازی می‌کنند.

کودکان در اواخر یک تا دو سالگی پس از تنها بازی کردن به تماشای دیگران می‎پردازند و از کودکان تقلید می‌کنند اما در بازی‌های آن‌ها مشارکت نمی‌کنند.

کودکان در دو یا سه سالگی به بازی موازی می‌پردازند، به گونه‌یی که کودک در نزدیکی و مجاورت کودکان دیگر بازی می‌کند، اما با آن‌ها مشارکتی نمی‌کند و تنها برای خودش بازی می‌کند.

کودکان از سه و‌ یا چهار سالگی به بعد شروع به بازی همراه با دیگران می‌کنند، اما تعاملات خود را با آن‌ها ادامه نمی‌دهند.

در اوایل سال سوم، کودک اشیا را عوامل فعال در نظر می‌گیرد. به‌عنوان مثال عروسک غذا می‌خورد.

کودکان از پنج و یا شش سالگی به بازی توام با همکاری روی می‌آورند، به گونه‌یی که به تعاملات خود با هم‌بازی‌های‌شان ادامه می‌دهند و نقش‌های مختلف را راحت‌تر بازی می‌کنند .

در سال‌های اولیه‌ی دوران پیش‌دبستانی، کودکان شروع به بازی نمایشی (وانمودی) می‌کنند. در این بازی‌ها ، کودکان به ایفای نقش‌های فرضی مختلف و استفاده از قوه ی تجسم می‌پردازند .

در وانمود کردن‌های اولیه، کودکان فقط از اشیای واقعی مانند تلفن استفاده می‌کنند.

با افزایش سن، کودک می‌تواند اعمال وانمودی را در مورد سایر اشیا و سایر افراد هم به کار ببرد، مثلا به عروسک‌اش غذا می‌دهد. بعدها در کودکان شاهد بازی‌های نمایشی-اجتماعی خواهیم بود.

بازی‌های وانمودی نه تنها مهارت‌های شناختی و اجتماعی کودکان را منعکس می‌کند بلکه به تقویت این مهارت‌ها کمک می‌کند .

بررسی‌ها نشان می‌دهد که وانمود کردن، انواع توانایی‌های ذهنی، از جمله حافظه، استدلال منطقی، زبان، تخیل، خلاقیت و توانایی منعکس کردن تفکر و فهمیدن دیدگاه و نظرات دیگران را تقویت می‌کند .

تحقیقات نشان داده کودکانی که وقت بیش‌تری را صرف بازی می‌کنند، از نظر رشد عقلانی پیشرفته‌تر و از لحاظ اجتماعی شایسته‌تر هستند. به کودکان‌مان فرصت کودکی کردن بدهیم.

* کارشناس ارشد روان‌شناسی و هنردرمان‌گر