معصومه(الهام)کیانپور – در عصر حاضر، موزه‌ها و بناهای تاریخی هر شهری، برای آشنایی مردم با فرهنگ، تمدن و تاریخ، یکی از بخش‌های مهم گردشگری محسوب می‌شود. امروزه موزه‌ها و بناهای تاریخی به مکانی فرهنگی تبدیل شده‌اند که زندگی، فرهنگ، تاریخ و باوردداشت‌های قومی مردم را به نمایش می‌گذارند. رشت به واسطه‌ی تاریخ و فرهنگ دور و درازش، دارای موزه‌ها و بناهای قدیمی بسیاری است که هر کدام داستانی از گذشته این خطه را روایت می‌کنند.

موزه‌ی‌ گنجینه رشت
موزه‌ی گنجینه رشت در خیابان بیستون، روب‌هروی زایشگاه دکتر فامیلی قرار دارد. این بنا در گذشته متعلق به «میرزا حسین‌خان کسمایی» آزادی‌خواه، شاعر و روزنامه‌نگار معروف و از رجال دوره‌ی مشروطیت و نهضت جنگل بود که در سال ۱۳۴۹خورشیدی با خریداری وزارت فرهنگ و هنر، به موزه تبدیل شد.
این موزه دارای دو بخش مردم‌شناسی و باستان‌شناسی است. در طبقه‌ی اول که به بخش مردم‌شناسی اختصاص دارد، غرفه‌های فراوانی از نحوه‌ی زندگی و کار مردم گیلان به نمایش درآمده است که از آن میان می‌توان به مجسمه‌های مومی زنان و مردان گیلانی با لباس‌های محلی، در حال حصیربافی، چادرشب‌بافی، با ابزار سنتی کار و زندگی مردم این خطه اشاره کرد.
در غرفه‌های دیگر نیز وسایل قدیمی مانند: انواع قلیان‌های برنجی، سفالی، انواع کیسه توتون و تنباکو، چوب سیگار، چپق، وسایل قدیمی پیرایش، سرمه، سرخاب، آینه، شانه‌های مختلف چوبی، سرمه‌دان، سوزن‌دان، تیغه‌ی فلزی، ماشین اصلاح سلمانی و هم‌چنین بادکش مخصوص حجامت، ساخته شده از شاخ گاو، انبر دندان‌کشی، پیمانه‌ی قاشقی و قمقمه‌ی برنجی قرار دارند. گلیم و قالیچه‌‌های قدیمی، نمونه‌ی خانه‌ی روستایی با سقف گالی‌پوش یه همراه ابزار زندگی گذشته مردم گیلان از دیدنی‌های این بخش محسوب می‌شود.
بخش باستان شناسی موزه‌ی رشت در زیرزمین یا سرداب قرار دارد و داری ۲۸ ویترین شیشه‌یی دو طبقه و ۱۱ ویترین دیواری است. قدیمی‎‌ترین اشیای این بخش که پیکان‌های سنگی است، به سه هزار سال قبل از میلاد باز می‌گردد و متعلق به منطقه‌ی پیرکوه است.
از آثار پیش از اسلام در موزه‌ی رشت، می‌توان از ظروف سفالی به شکل گاو، قوچ و پرنده، اشیای زینتی مانند سنجاق‌ها، دستبندها، انگشت ، گوشواره و گردن‌بند و اشیای رزمی مفرغی مانند خنجر، کارد، شمشیر، نام برد. از دیگر دیدنی‌های بخش باستان‌شناسی در این موزه، سنگ قبر‌های مربوط به دوران اسلامی، سکه‌های دوران تاریخی و اسلامی، خمره‌های نگه‌داری مایعات و خوراک و کلاه‌خود جنگی نیز دیده می‌شود که چشم هر نظاره‌گری را درشکوه باستانی این خطّه به خود جذب می‌کند.

موزه‌ی میراث روستایی
موزه‌ی میراث روستایی در پارک جنگلی سروان رشت، کیلومتر ۱۸ آزادراه رشت- قزوین، نرسیده به پلیس راه جاده‌‏ سراوان ساخته شده است و یکی از پرطرفدارترین نقاط گردشگری فرهنگی گیلان است که در تمام طول سال دوستداران مختص به خود را داراست.
در اردیبهشت ۱۳۸۴ اولین قسمت یعنی روستای جلگه شرق راه‌اندازی و یک سال بعد افتتاح شد. بناهای این موزه، پس از شناسایی، مطالعه، واچینی و به موزه، منتقل شد‌ و به نام اهدا کننده یا فروشنده‌ی بنا در محل به سبک روستاهای ۹گانه با همان معماری و فرهنگ زندگی و به نام صاحب خانه، دوباره‌چینی شده‌اند.
این خانه‌ها براساس مطالعات مردم‌شناسی و با استفاده از ابزار و اشیای سنتی، مانند حالت اولیه خود، با دقت و ظرافت چیدمان شده‌اند. در هر خانه روستایی، بخش‌های جانبی مثل: انبار برنج، طویله، لانه مرغ، تلمبار، چاه آب، ابزارهای زندگی، کار، خوراک، پوشاک و حتی در برخی خانه‌های عکس های یادگاری قدیمی ساکنان خانه را می‌توان مشاهده کرد.
این موزه در حوزه‌های فرهنگی و معماری چون: روستای جلگه شرق، جلگه‌ غرب، جلگه مرکز، ساحل شرق، ساحل غرب، کوهستان شرق، کوهستان غرب، کوهپایه شرق و کوهپایه غرب دارای بناها و مجموعه‌های مسکونی است که فرهنگ و رسوم و زندگی مردم هر بخش را به نمایش گذاشته است.
در موزه‌ی میراث روستایی گیلان که جوایز و گواهینامه‌های بسیاری از سوی نهادهای ملی و بین‌المللی گرفته است، می‌توان از میراث مادی (معماری، صنایع دستی) و میراث معنوی (آداب و رسوم، باورها و ارزش‌ها) در قالب یک روستا در موزه بازدید کرد.
ساعات بازدید از این موزه، همه روزه ازساعت ۹ صبح تا ۱۸:۳۰ است. شنبه الی چهارشنبه بازدید به صورت گروهی به همراه راهنما و براساس زمانبندی و در روزهای پنجشنبه، جمعه و روزهای تعطیل رسمی، بدون گروه و به‌صورت آزاد انجام می‌شود.
خانه و موزه‌ی میرزاکوچک
خانه ‌میرزاکوچک جنگی در ضلع شمالی سبزه‌میدان، در محله استادسرای رشت قرار دارد و یکی از مکان‌هایی است که هر گردشگری که به رشت سفر می‌کند، آن را درلیست برنامه‌های خود قرار می‌دهد.
خانه اجدادی میرزاکوچک جنگلی، رهبر جنبش جنگل و مبارز مشروطه‌خواه گیلانی در سال۱۳۸۱خورشیدی، توسط شهرداری از وراث خاندانی که مالک آن بودند، خریداری و براساس معماری بومی، بازسازی شد و در قالب موزه و بنای تاریخی مورد استفاده قرار گرفت.
این خانه با معماری زیبا و بومی‌، با سقف‌های سفالی‌اش یادآور رشت در سال‌های دور است. این خانه، دارای دو طبقه است که هر طبقه چهار اتاق، یک ایوان دارد و در دو طرف خانه نیز دو پلکان جهت رسیدن به طبقه دوم تعبیه شده است.
طبقه اول عکس‌های میرزا و همراهانش، اسناد، نامه‌ها و یادداشت‌هایی پیرامون جنبش جنگل به همراه لباس، اسلحه، ادوات جنگی و اشیایی قدیمی جهت بازدید قرار داده شده است. در طبقه دوم این خانه نیز اشیا و لوازم زندگی قدیمی به همراه روزنامه‌ها و متون تاریخی به نمایش درآمده است. این خانه مجهز به کتابخانه‌یی است که بیش‌تر کتاب‌های آن را موضوعات مربوط به مشروطه و جنبش جنگل و تاریخ گیلان تشکیل می‌دهند. مجسمه‌ی بزرگ میرزاکوچک در حیاط این خانه به همراه بریده‌هایی از سخنان این قهرمان ملی، پوسترهای مبارزان مشروطه‌خواه بر دیوار، حوض قدیمی این بنا و چشم‌انداز زیبای چوبی بنا، از دیدنی‌های این خانه است.
هر ساله در خانه‌ی میرزاکوچک جنگی به مناسبت‌هایی چون سالگرد شهادت میرزا، سالروز صدور فرمان مشروطیت و مانند آن، نمایشگاه‌های اسناد، عکس و کتب قدیمی به همراه همایش‌هایی با موضوع یادشده برگزار می‌شود. خانه و موزه‌ی میرزاکوچک جنگلی، هر روزه جهت بازدید علاقه‌مندان باز است.
خانه‌ی قدیری
خانه‌ی قدیری در ضلع شرقی سبزه میدان رشت و در کوچه احتساب واقع شده ‌است و یکی از بناهای تاریخی اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل دوره‌ی پهلوی به شمار می‌رود. این خانه توسط محمدولی خان تنکابنی سپهدار، حکمران گیلان ساخته شد و و به شماره ۲۶۸۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده ‌است. خانه‌ی قدیری، از سال ۱۳۶۹ خورشیدی تا ۱۳۸۱ به عنوان اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان گیلان و پس از آن تاکنون به عنوان بخش پژوهش این سازمان مورد استفاده قرار گرفته است..
این خانه دارای دو طبقه است. سقف شیروانی این بنا لمبرکوبی و در و پنجره‌های آن از جنسی منحصر به فرد، یعنی چوب نراد روسی است که مقاومت زیادی در برابر پوسیدگی دارد. قسمت بیرونی ساختمان با سفال ساخته شده و داخل خانه به وسیله گچ بری و شیشه‌های رنگی زیبایی تزئین شده است. در ورودی خانه با چند پله به سمت پایین به حیاط اصلی می‌رسد. درختان کهنسال این حیاط در کنار آجرهای قدیمی و نمای تاریخی و زیبای خانه، چشم هر گردشگری علاقه‌مند به معماری تاریخی را به خود جذب می‌کند.
خانه‌ی ‌قدیری رشت، دارای کتابخانه‌یی مجهز به کتاب‌های تخصصی در حوزه‌ی مرمت، معماری،گردشگری، مردم‌شناسی و تاریخ است که مورد توجه و استفاده دانشجویان و پژوهشگران قرار دارد. این خانه در ساعات اداری جهت بازدید علاقه‌مندان باز است.
خانه‌ی سمیعی‌ها(خانه‌ی فرهنگ گیلان)
خانه سمیعی‌ها در انتهای محله قدیمی ساغریسازان، روبه‌روی کوچه‌ی بلورچیان و در بن‌بست سمیعی واقع شده است. این بنای زیبا که به مفخم‌السلطنه تعلق داشت، یک قرن پیش در اواخر دوره‌ی قاجار ساخته شد.
این بنای تاریخی و زیبا که در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است، به همت و خریداری گروهی از فرهنگ‌ دوستان گیلانی، ازسال ۱۳۹۰ خورشیدی، تحت عنوان خانه فرهنگ گیلان فعالیت دارد. این خانه یکی از پرطرفدارترین مکان‌های گردشگری برای آن دسته افرادی است که به بناهای زیبای تاریخی و معماری علاقه‌مندند.
به محض ورود از در چوبی فیروزه‌ای این خانه، ابتدا با حیاطی باصفا با درختان نارنج، انجیر، خرمالو، روبه‌رو می‌شویم. حوض وسط حیاط با کاشی‌های قدیمی و منقوش به چهره‌ی سلاطین، چاه آب و چشم‌انداز ظاهری بنای اصلی، با رنگ فیروزه‌ای، چشم‌ها را مسحور می‌کند. خانه‌ی فرهنگ گیلان دو طبقه دارد، ارسی‌های آبی مشبک و شیشه‌های رنگین، کف و پله‌های چوبی داخلی و تراس‌های کوچک این بنا، بسیار زیبا هستند.
اتاق‌های خانه سمیعی‌ها، با طاقچه‌هایی تزئینی و گنجه‌های چوبی مخفی و پنجره‌های بزرگی که نور را به اتاق می‌تابابند، بی‌نظیر و خارق‌العاده است. ایوان طبقه اول با ستون‌های چوبی و لوستر قدیمی خیره‌کننده‌اش از دیگر دیدنی‌های این بنای تاریخی به شمار می‌رود.
گروه‌های ادبی و هنری در طول هفته در این خانه جلسات خود را برگزار می‌کنند. همایش‌های ادبی‌، نمایش فیلم، جشن رونمایی کتاب و جلسات نقد و بررسی کتاب و فیلم و مانند آن از برنامه‌های ثابت خانه فرهنگ گیلان است که علاقه‌مندان و دوستداران همیشگی خود را دارد. این خانه تمامی روزهای هفته به غیراز جمعه از ساعت ۱۰ تا ۱۴ و ۱۶ تا ۲۰ جهت بازدید علاقه‌مندان و عکاسان باز است.
خانه‌ی میرزا خلیل رفیع
خانه میرزا خلیل رفیع رشت در میدان صیقلان، ابتدای خیابان مطهری در بن‌بست اخوان واقع شده است و یکی از عمارت‌های زیبا و تاریخی این شهر است. این خانه‌ی قدیمی در سال ۱۲۸۳ خورشیدی، توسط اولین شهردار رشت، حاج میرزا خلیل رفیع، ساخته شد. وی کلیه‌ی مصالح این بنا را از باکو خریداری و با کشتی به رشت منتقل کرد. این ساختمان از معماری روسی و اروپای شرقی الگوبرداری شده است.
بنای میرزا خلیل رفیع دو طبقه غیرقرینه دارد که هر طبقه دارای ۴۰۰ متر زیربناست. زیربنای این ساختمان با حیاط عمارت، در مجموع به ۱۳۴۷ متر می‌رسد‌. طبقه‌ی همکف با دیوارهای آجری و طبقه‌ی دوم کاملا چوبی ساخته شده است. گفته می‌شود حاج رفیع، نقشه‌ی اصلی عمارت را نیز با خود از روسیه آورده و در رشت با سازه‌های مونتاژ شده با آجر، ملات ماسه و آهک بنا کرده است.
این عمارت دارای ۸ اتاق و دو حیاط است. در حیاط اصلی، حوض بزرگ فیروزه‌یی در کنار پوشش گیاهی منحصر به فرد و درختان تنومند، زیبایی خاصی به این عمارت داده است. نقاشی‌های سبک لندنی، تزئینات قدیمی، بخاری هیزمی چدنی روسی، لوستر قدیمی ۶۰ شاخه‌، سقف سفالی، ناودان‌های بلند شیروانی، خمره‌ی قدیمی ماهی شور، حوض پوشیده از نیلوفر حیاط پشتی خانه و تک تک عناصر خانه، مملو از هویت و اصالت است.
شورای شهر رشت در سال ۱۳۸۱، خانه‌ی میرزاخلیل رفیع را از مالکان آن خریداری کرد و شورای شهر مشروط به این‌که اصالت اولیه‌ی بنا و معماری آن دست نخورده باقی بماند، در آن مستقر شد. در حال حاضر این خانه تاریخی، در انتظار تبدیل شدن به موزه‌ی مشروطه رشت است.
خانه‌ی ابریشمی
خانه‌ی ابریشمی رشت در ضلع جنوب شرقی میدان صیقلان، ابتدای خیابان مطهری و در انتهای کوچه شاعری قرار دارد و یکی از بناهای تاریخی زیبای رشت محسوب می‌شود. خانه‌ی ابریشمی رشت در زمان قاجار و توسط فردی به نام حاج میر اسماعیل حاکمی (کلانتر وقت رشت) ساخته شده است که بعدها در سال ۱۳۱۸ خورشیدی، توسط حاج میرزا احمد ابریشمی خریداری و تا امروز به این نام شناخته شده است. این بنا در سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۳۶۵ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
بنای ابریشمی دارای دو طبقه تقریبا قرینه و مساحت کلی محوطه و بنا تقریبا دو هزار مترمربع است. درختان بلند و باغچه بندی و حوض وسط حیاط، یادآور صفای خانه‌های بزرگ قدیمی است.
هر طبقه بنای ابریشمی، هشت اتاق دارد. از طریق دو راه پله می‌توان به طبقه‌ی دوم رسید. اتاق‌های «چینی خانه» و «تالار آیینه» و دو اتاق با تزیینات گچ‌بری گل بوته و قاب‌بندی برجسته سقف و بدنه و هم‌چنین شومینه‌یی با تزیینات ویژه در این طبقه از بنا بسیار خیره‌کننده است. در داخل دیوارها و در میان گچ‌بری‌ها، کاسه و بشقاب‌های گل مرغی و مصور بسیار زیبای عصر قاجار قرار دارد که چشم هر بیننده‌یی را به خود جذب می‌کند.
خانه‌ی تاریخی ابریشمی در سال ۱۳۷۷، توسط دانشگاه گیلان از مالک وقت خریداری شده و مدتی به عنوان دانشکده‌ی معماری مورد استفاده قرار گرفت. چند سال اخیر این بنا در اختیار بنیاد نخبگان گیلان قرار دارد و گردشگران تنها می‌توانند گشت و گذاری در فضای بیرونی و حیاط بنا داشته باشند.

عمارت کلاه‌فرنگی
عمارت کلاه فرنگی رشت که سابقاً به عمارت «بیگلربیگی» معروف بوده، در خیابان حافظ رشت، کنار رودخانه‌ی گوهررود در ضلع جنوبی باغ قدیمی و زیبای «محتشم» قرار دارد. علت انتخاب نام کلاه فرنگی را شباهت فراوان طبقه‌ی فوقانی این بنا به کلاه سیلندری (فرنگی) دانسته‌اند.
عمارت کلاه فرنگی از جمله بناهای بسیار زیبای دوره‌ی قاجاریه رشت است که به دستور میرزا صادق خان اکبر محتشم الملک و در زمان حکومت او بر گیلان، در سال‌های حدود ۱۳۲۷ ه. ق، در باغ محتشم ساخته شده است. این بنا در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی وگردشگری با شماره‌ی ۱۷۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
عمارت کلاه‌ فرنگی به صورت هشت ضلعی ساخته شده و دارای ۴ طبقه است که از بیرون ۳ طبقه به نظر می‌رسد. مصالح به کار رفته در بنا از جنس آجر و چوب بوده و بام آن به صورت خرپشته‌یی و پوشش آن از جنس سفال خمره‌یی است. طبقات اول و دوم، هرکدام دارای دو اتاق است که توسط پنجره‌هایی نورگیری و تهویه می‌شوند. بلند‌ترین اتاق این عمارت، هشت گوش است و از هرسو پنجره ‌هایی دارد که به باغ محتشم باز می‌شوند.
این عمارت تا سال‌های دهه‌ی چهل، محل سکونت و استراحت تابستانی برخی از حکام گیلان و فرمانداران رشت بود اما بعد از انقلاب مدتی متروک و بلا استفاده ماند و در حال حاضر پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان است.
مسجد حاج صمدخان
مسجد حاج صمدخان رشت، در خیابان سعدی و در محله‌ی باقرآباد قرار دارد. این مسجد تاریخی در سال ۱۳۳۴ ه.ق در اواخر دوره‌ی قاجار، توسط حاج صمدخان شیروانی ساخته شد. .
تاریخ ساخت این بنا بر روی دو سنگ مرمر نصب شده در دو طرف محراب مسجد، قابل مشاهده است. دیوارهای این مسجد در گذشته کاشی سیاه رنگ داشت که امروزه به سنگ مرمر تغییر یافته است. این بنا از چهار طرف به محوطه حیاط راه دارد. مسجد در دو طبقه بوده و طبقه پایین مخصوص آقایان و طبقه بالا مخصوص خانم‌هاست. .
در میان فضای گچ‌بری، کتیبه‌هایی با خط ثلث قرار دارد. قرار گرفتن این بنای تاریخی در بافت قدیمی شهر رشت در کنار بازار و خانه‌ها، یکی از جاذبه‌های محله باقرآباد رشت است. مسجد حاج صمدخان، در سال ۱۳۷۸ با شماره‌ی ثبت ۲۳۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مجموعه تاریخی شهرداری
میدان مرکزی شهر رشت به میدان شهرداری معروف است. مجموعه بناهای تاریخی میدان شهرداری اعم از ساختمان پست و تلگراف، کتابخانه‌ی ملی، ساختمان شهرداری، ساختمان استانداری قدیم، هتل ایران سابق در اوایل سلطنت پهلوی اول (۱۳۰۴-۱۳۲۰ ه.ش) براساس الگوی معماری روسی ساخته شد. این مجموعه‌ی تاریخی به شماره‌ی ۱۵۱۶ در تاریخ ۲/۳/۵۶ به ثبت رسیده است.
عمارت شهرداری، مشهورترین و زیباترین ساختمان اطراف میدان است. این ساختمان بین سال‌های ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۵ خورشیدی به دستور اداره‌ی بلدیه (شهرداری) رشت در ضلع غربی میدان ساخته شد، که امروزه به موزه تبدیل شده است. برج ساعت عمارت شهرداری نیز یکی از نمادهای شهر رشت محسوب می‌شود. این برج از دیرباز تا حال با صدای زنگش به تعداد عدد آن ساعت از نوستالژی‌های این شهر به شمار می‌رود.
اولین کتابخانه‌ی ملی ایران در رشت راه‌اندازی شد که در میدان شهرداری در بخش ورودی سمت راست پیاده راه علم الهدی، قرار دارد. ساختمان قدیمی و زیبایی که معماری آن الهام گرفته از معماری سازه‌های کشورهای شرق اروپاست.
هتل قدیمی ایران نیز یکی از اصلی‌ترین و زیباترین بناهای تاریخی اطراف میدان شهرداری رشت است که در تاریخ ۲۵ اسفند سال۷۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این هتل در دوران پهلوی اول در بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۴ ساخته شده و امروزه زیر مجموعه‌ی سازمان میراث فرهنگی و مکانی برای نمایشگاه‌های بومی گیلان است.
دیگر سازه‌ی زیبای اطراف میدان شهرداری، ساختمان اداره‌ی پست و تلگراف است. معماری این ساختمان نیز از اروپای شرقی و روسیه الهام گرفته و به دستور «محمدحسین آیرم» در دوره‌ی پهلوی اول ساخته شده است. این ساختمان با ۴ طبقه با نمای سفید در ضلع شمالی میدان خودنمایی می‌کند و در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. طبقه‌ی هم‌کف این ساختمان به عنوان اداره پست فعال بوده و از دیگر طبقات برای نمایشگاه‌هایی با موضوعات مرتبط با پست و تمبرهای قدیمی استفاده می‌شود.