تیترما-الهام کیانپور/ صنایع و هنرهای دستی هر استانی با شناسنامه و اصالتش، یادآور خاستگاه آن است. در گیلان می‌توان متنوع‌ترین و زیباترین صنایع دستی را یافت. صنایعی که با دست‌های توانمندِ هنرمندان این خطه از سال‌ها قبل، شکل گرفته و نسل به نسل حفظ شده است. صنایع دستی گیلان چشم هر گردشگرِ علاقه‌مند به هنر را، به خود جلب می کند. چرا که تمامی این هنرها، برآمده از طبیعت گیلان و نوع معیشت مردمان این خطه است. برای آشنایی با مهم‌ترین صنایه دستی گیلان در تیترما، با ما همراه باشید.
- بافته‌های حصیری، رقص تار و پود
حصیربافی یکی از صنایع دستی و خانگی بسیار رایج در گیلان بوده که از قدیم‌الایام در این استان مخصوصا در بندرانزلی، خمام، گلشن، جفرود و روستاهای اطراف آن رونق بسیار داشته است. مواد اولیه ساخت حصیر، گیاهی به نام «لی» است که به صورت خورو در حاشیه مرداب‌ها و آبگیرها می‌روید. البته بافندگان حصیر از سه نوع گیاه دیگر به نام‌های سوب یا سوف، کلر و کولوش هم استفاده میکنند.
در سا‌ل‌های گذشته، حصیر یکی از ملزومات زندگی بود و مصارف خانگی بسیاری داشت اما با ورود انواع زیراندازها، قالی و قالیچه‌ها، بیشتر جنبه تزئینی پیدا کرد.
حصیر در اندازه و شکل‌های مختلف به صورت دایره، بیضی و مربع به صورت ساده و یا نقش و نگار دار بافته می‌شوند. انواع زنبیل، بادبزن، جارو، جَوَد یا جَبَد (آویز گلدان)، کلاه حصیری، سفره سنتی، انواع سبد، زیراندازهای حصیری، زیردیگی، جای‌نانی آبکش، کیف و مانند آن از بافته‌های حصیری هستند که با طرح و رنگهای زیبا در غرفه‌ها و مغازه‌های گیلان چشم هر گردشگری را به خود جلب میکنند. انواع حصیر را می‌توانید از بازارها و غرفه‌های صنایع دستی در شهرهای مختلف گیلان تهیه کنید.
- بامبوبافی، هنر در بند‌بند خیزران
صنایع بامبو در گیلان یکی از مهم‌ترین صنایع دستی این خطه به شمار می‌رود. بامبو گیاهی بسیار قوی، بزرگ و با ساقه‌ای بند بند است. بامبوبافی در گیلان سابقه‌ای طولانی دارد و شناخت و پیدایش آن را همزمان با شروع کشت چای در قرن ۱۹ نسبت داده‌اند. قبلا بامبوبافان گیلانی، نی‌های مورد نیاز خود را از حاشیه مرداب انزلی تهیه می‌کردند، که امروزه به دلیل گسترش بامبوبافی، زمین‌هایی برای کشت این گیاه در نظر گرفته شده است.
گیاه مقاوم بامبو در گیلان از گذشته تا حال کاربردی‌های بسیاری دارد. در این استان برای ساخت دروازه‌های حیاط، نردبان، قلم، نی‌لبک، پارو، چوب‌های برداشت آب از چاه و مانند آن از بامبو استفاده میکنند.
گیاه بامبو را به دور از نور در گوشه‌ای می‌آویزند تا خشک شود و پس از برش آن به نوارهای باریک و ظریف، با آن دست‌سازه‌های زیبایی می‌بافند. انواع سبد، آجیل‌خوری، شکلات‌خوری، جای‌نانی، کلاه، انواع دسته (چتر، عصا، چاقو و ابزار کار)، کلاهک آباژور، قاب‌های عکس و قاب ساعت، انواع سینی، میز و صندلی و مانند آن از دست‌بافته‌های معروف با بامبو است. دست‌بافته‌های بامبو به شیوه‌های: مدور و زیر و رویی به شکل بافتهای خورشیدی، ستاره‌ای، زنجیره‌ای، شش ضلعی، شعاعی و … ساخته می‌شوند. اگر شما هم به این دست‌بافته‌های ظریف و زیبا علاقه‌مندید، خرید آن را از بازاهای صنایع دستی گیلان فراموش نکنید.
- عروسک‌های بافتنی، آمیزه‌ای از شادی و رنگ
عروسک‌های کاموایی دختر و پسر که حاصل دست زنان و دختران هنرمند شهرک تاریخی ماسوله است، از پرطرفدارترین سوغاتی‌های گیلان به شمار می‌رود.
این عروسک‌ها با میل و قلاب بافته و درون آنها با پنبه و الیاف پر می‌شود. روی کلاه و یا دامن این عروسک‌های زیبا کلمه ماسوله نوشته شده که نشان از خاستگاه این هنر دستی دارد. این عروسک‌ها سایزها و تنوع بسیاری دارند و می‌توان بر اساس سلیقه، آنها را خریداری کرده و برای سوغاتی به شهر خود برد.
در ماسوله بدون استثناء تمام مغازه‌ها و غرفه‌ها، مملو از این عروسک‌های زیبا و رنگارنگ است. این عروسک‌ها توسط کودکان و زنان ماسوله‌ای نیز در جلوی درب منازل و یا روی سکوهای بازار به فروش می‌رسد. این عروسک‌ها به نوعی شناسنامه شهرک تاریخی ماسوله محسوب می‌شود. در هر کجای این شهرک پیرزن‌های هنرمند با سبدی پر از کامواهای رنگی و میل مشغول بافت این سوغات منحصربه فرد هستند. هر کسی که به ماسوله سفر می‌کند، امکان ندارد دست خالی و بدون این عروسک‌های زیبا از آنجا بازگردد. این عروسک‌های بامزه، سوغات خوبی برای بچه‌هاست.
- رشتی‌دوزی، نقوشی از جنس ابریشم
رشتی‌دوزی، یکی از قدیمی‌ترین انواع قلابدوزی یا رودوزی‌های سنتی است که سابقه آن را به چندین قرن قبل از میلاد نسبت می‌دهند. به رشتی‌دوزی، گلبنددوزی نیز می‌گویند. قلابدوزی در برخی از شهرهای ایران رواج دارد، اما هر قومی با معیارهای فرهنگی و بومی خود، از نقوش و رنگ‌هایی استفاده می‌کند که شاخصه همان منطقه است.
ماده اولیه تولید هنر رشتی‌دوزی، پارچه ماهوت در رنگهای مختلف (معمولا مشکی و قرمز) و نخ ابریشم با کیفیت بوده که با ابزار قلاب و دستان پرتوان هنرمندان خلق می‌شود. مرکز اصلی این هنر چنان که از نامش پیداست شهر رشت است.
نقوش متداول رشتی‌دوزی در گیلان، هشتی، نوک‌تیز، هشتی تاجی، ترنج، لاله عباسی، پر طاووسی، بته‌جقه، شمسه‌ای، کتیبه‌ای، مجمعه‌ای، شکارگاه رزمی، گل اناری، گل و مرغ و مانند آن بوده که بسیار ظریف، رنگارنگ و چشم‌نواز است.
کاربرد رشتی دوزی در پرده، سجاده، تابلو، لباس، بازوبند پهلوانان، رومیزی، روتختی، کوسنی، رومبلی، روبالشی و مانند آن است.
دست‌بافته‌های رشتی‌دوزی در فروشگاه‌های صنایع‌دستی رشت موجود است. این هنر به دلیل ظرافت و سختی کار، قیمت بالایی دارد، اما یکی از اصیل‌ترین و باارزش‌ترین هنرها و سوغات این خطه محسوب می‌شود.
- چادرشب، جشن رنگین‌کمان رنگ‌ها
چادرشب‌بافی یکی از هنرها و صنایع‌دستی زیبای گیلان بوده که بیشتر در شهرها و روستاهای شرق این استان مرسوم است. این هنر بسیار قدیمی بوده و تجربیات و اطلاعات بافت و آماده‌سازی آن از نسلی به نسلی دیگر انتقال یافته و اشتغال به آن از ارکان اقتصادی مهم خانواده‌های گیلانی در شرق این استان محسوب می‌شود.
مرکز عمده چادرشب بافی در شهرستان رودسر، به ویژه قاسم‌آباد است. این دست‌بافته که به زبان محلی به آن «چارشو» هم می‌گویند، از گذشته تا حال برای تهیه لباس مورد استفاده قرار می‌گرفت. زنان شرق گیلان، برای ممانعت از نفوذ رطوبت به بدن، چادرشب یا چادرشال را به دور کمر خود می‌بندند.
نقوش چادرشب بسیار متنوع و زیباست، طرح بز کوهی، مرد اسب‌سوار، انواع درخت (چنار، سرو، کاج و …)، گوزن، زن‌تاجدار، صندوقچه، گنجشک و مانند آن از جمله طرح‌هایی است که در بافت چادر شب از آنها استفاده میکنند. در گذشته چادر شب از نخ به دست آمده از پیله ابریشم بافته می‌شد. اما امروزه به دلیل گران و نایاب شدن ابریشم، از پنبه و ابریشم‌های مصنوعی استفاده می‌شود. کاربرد چادرشب در روتختی، رومیزی، روکوسنی، روبالشی، کیف، ساک دستی، کوله‌پشتی، رخت خواب‌پیچ ، روفرشی و مانند آن است. این هنرِ دست زیبا و اصیل زنان گیلانی را می‌توانید از این خطه تهیه کرده و سوغاتی ببرید.
- چموش، قدیمی‌ترین پا‌افزار گیلانی
چموش یکی از پای‌افزارهای قدیمی مردم گیلان مخصوصا در ارتفاعات و مناطق کوهستانی است. جنس چموش از چرم طبیعی است و جالب آن‌که در تولید آن از میخ و چسب استفاده نمی‌شود، بلکه کاملا با دوخت بوده و البته پاشنه هم ندارد. مرکز اصلی تولید چموش در گیلان، شهرک تاریخی ماسوله است، اما این پای‌افزار سنتی در شهرهای دیگر مثل رودبار، سیاهکل، رودسر، لنگرود نیز دوخته می‌شود.
چموش از دباغی شدن پوست حیوانات (بز، گاو ، اسب و …) تهیه می‌شود و بسیار زیبا و باداوم بوده و رنگهای زیبا و نقوش متنوع، آن را بسیار دلپذیر نموده است. در گذشته برای تنوع و زیبایی، چموش را با پوست انار و سماق رنگ‌آمیزی می‌کردند.
نقوش اصلی چموش، مورب، گل و بوته، زنجیره و مانند آن است که با منگوله‌های رنگی الوان آراسته می‌شود چموش‌های زنانه، پرنقش و نگارتر بوده و تزئینات و منگوله‌های رنگی بیشتری دارند.
این روزها با افزایش تولید کفش‌های داخلی و خارجی، چموش بیشتر جنبه تزئینی یافته است اما از محبوبیت آن کاسته نشده است. اگر با پای‌افزارهای سنتی آن‌هم چموش گیلانی علاقه دارید، هر گاه به گیلان سفر کردید، آن را از بازارچه سنتی ماسوله و یا شهرهای دیگر این منطقه تهیه کنید و به عنوان سوغات به شهر خود ببرید.
- لباس محلی گیلان، شادترین لباس جهان
پوشاک در گیلان نیز مانند هر منطقه دیگری بر اساس سلیقه، نوع کار و معیشت و ارتباط مردمان این خطه با طبیعت شکل گرفته است. لباس گیلانی‌ها بسیار زیبا، رنگارنگ و پر نقش و نگار است. چنان‌که در جشنواره نیویورک، لباس محلی گیلان، به عنوان شادترین لباس جهان معرفی و انتخاب شد.
لچک، روسری، سربند، پیراهن، جلیقه، کت، دامن، شلوار و چادرشب از قسمت‌های اصلی لباس محلی زنانه گیلان و بلوز روشن، جلیقه همراه با شلوار گشاد، شالِ کمر و کلاه نمدی از مهم ترین اجزای لباس محلی مردان گیلان است. البته این لباس در مناطق مختلف گیلان، تفاوت‌هایی نیز دارد. اما کلیت تمام لباس‌های محلی زنان در قسمت‌های مختلف گیلان از دامن شلیته و پرچین، جلیقه‌های پولک دوزی شده و روسری و سربند تشکیل شده است.
لباس‌های محلی گیلان بر اساس نوع منطقه در شرق، غرب و مرکز استان، با نام‌های لباس قاسم آبادی، تالشی و رسوخی نامیده می‌شوند.
شاد بودن و تنوع رنگی بالای لباس محلی گیلان برگرفته از رنگهای موجود در طبیعت خوش آب و رنگ این خطه در فصل‌های مختلف سال است. لباس محلیی گیلان به حدی پرطرفدار است که اکثر گردشگرانی که به گیلان می‌آیند، دوست دارند با آن عکس یادگاری داشته باشند. از این جهت در تمام مراکز گردشگری گیلان غرفه‌های فروش و همچنین کرایه لباس برای عکاسی، برقرار است.
- بافته‌های مُروار، هنری از جنس طبیعت
مُروار، ترکه‌‌های بید است که خودرو بوده و با قلمه زدن تکثیر می‌شود. از ساقه‌های تازه این گیاه، اشیا و وسایل زیبا و متنوعی بافته می‌شود. مُروار را می‌توان با مواد دیگری مانند آهن و چوب تلفیق کرد. مراکز اصلی مرواربافی در گیلان، روستاهای صیقلان و بازارجمعه در شهرستان صومعه‌سرا، روستاهای آستانه اشرفیه و لاهیجان است.
انواع سبدها با مصارف مختلف، میوه‌خوری، شکلات‌خوری، سینی، انواع مبلمان، صندلی راحتی، صندوقچه، میز، مجسمه‌های تزئینی در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف چون: اسب، اردک، قو، میمون و …، کتابخانه، آباژور، گهواره، تخت‌خواب و مانند آن با مروار بافته می‌شود که طرفداران بسیاری نیز دارد. در جاده‌های گیلان به وفور می‌توان در کنار جاده، صنایع زیبای مروار را در فروشگاه‌ها و غرفه‌ها دید. علاوه بر آن در تمام بازارهای صنایع‌دستی گیلان، این دست‌بافته‌های گیاهی جهت فروش عرضه می‌شود. پس اگر به صنایه دستی آن‌هم مرواربافی علاقه‌مندید، آن را در سبد خرید سوغاتی‌ها فراموش نکنید.
- نمد، بافتهای پشمین با نقوشی اصیل
نمدمالی به این دلیل کاری طاقت‌فرساست، کاری مردانه محسوب می‌شود. تولیدات نمدی از زیبایی، ظرافت و استحکام خوبی برخوردارند و به دلیل خاصیت ضد رطوبتی خود از زمان‌های گذشته، کاربرد فراوانی به عنوان زیرانداز داشته که امروز با وجود انواع فرش‌ها از آن کمتر استفاده می‌شود.
برای تهیه نمد، عمل بافتن انجام نمی‌شود، بلکه با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت، موجبات درهم‌رفتن الیاف پشمی را فراهم میکنند. نقش و نگاره‌های نمد، هندسی، انتزاعی و برگرفته از طبیعت گیلان است. نمدمالان نقوش را با شکل دادن پشم در لای انگشتان، یعنی با نازک و کلفت کردن پشم بر روی پارچه‌های کرباس انجام می‌دهند.
نقش‌های نمد به صورت اشکال هندسی، مجسمه‌ای، بوته‌ای، حیوانات و پرندگان ترسیم می‌شوند نمد در لباس‌های چوپانان، چادرهای عشایر، کلاه و مانند آن استفاده می‌شود. زیراندازهای نمدی معمولا به صورت نیم‌متری، یک‌متری، سه‌متری، شش متری و دوازده متری، بافته می‌شود. از مراکز مهم نمدمالی در گیلان، روستاها و شهرهای شرق گیلان می‌توان رودسر، قاسم‌آباد، املش، لنگرود، لاهیجان را نام برد. این روزها نمدها بیشتر جنبه تزئینی دارند و در اکثر بازارچه‌های صنایع دستی گیلان جهت فروش، عرضه می‌شوند.
- ظروف سفالین، دست‌سازه‌ای از دل خاک
سفالگری از نخستین کارهایی بود که انسان‌های ابتدایی به آن روی آوردند. این هنر در استان گیلان نیز سابقه‌ای طولانی دارد. در گیلان به دلیل فراهم بودن بستر مناسب، از گذشته تا حال، سفال مصارف بسیار فراوانی داشته است.
گمج (ظرف مخصوص سفالی) و نوخون (درب گمج)، نمک‌یار (طَبَق سفالین مخصوص ساییدن مغز گردو، سبزی، انارترش، دلار و …)، تنگ آب، نِرخه (ظرف مخصوص تهیه دوغ)، کوزه، کاسه، مجسمه، جاشمعدانی، قوری، بشقاب، پایه آباژور، انواع ظروف پذیرایی و امثال آن از تولیدات سفالی در گیلان است که به رنگهای آبی، آبی فیروزه‌ای، لاجوردی و سبز در بازار دیده می‌شود. در گیلان، کارگاه‌ها و مراکز فروش صنایع سفالی فراوان است. مراکز اصلی سفالگری در گیلان در شهرهایی مانند سیاهکل، آستانه، لنگروه، فومن، تالش و جود دارند.
محبوب‌ترین ظرف سفالی گیلان گمج است. از این ظروف سفالی برای تهیه و طبخ انواع خورِشت و غذاهای محلی استفاده می‌شود. امروز با وجود انواع و اقسام قابلمه‌ها و ظروف، اما هنوز هم این ظروف سفالی در بین خانواده‌های سنتی استان گیلان از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و حتی در رستوران‌های معروف گیلانی، جهت زیبایی سفره، خوراک‌های محلی را در گمج برای مشتریان سرو میکنند. پخت غذاهای محلی گیلان چون: قیمه، فسنجان، باقلاقاتق، اناربیج، سیرقلیه و … در گمج عطر و طعمی بی‌نظیر پیدا می‌کند که فراموش‌نشدنی است. پس اگر به گیلان سفر کردید، ظروف سفالین آن، به خصوص گمج را در لیست خرید سوغاتی‌هایتان فراموش نکنید.
عکس‌ها: فرزاد فخرایی
