معصومه(الهام) کیانپور
استان گیلان به واسطه تاریخ و فرهنگ دور و درازش، بناهای قدیمی و تاریخی بسیاری دارد که هر کدام حکایتی از زندگی مردم این خطه است.بنای تاریخی اسپیه‌مزگت در منطقه‌ای دورافتاده در دل جنگل‌های روستای کیش‌خاله دیناچال در بخش پره‌سر واقع شده است. نام این بنای مقدس، برگرفته از دیوارهای سفیدرنگ آهکی آن است. در گویش تالشی «اسپیه» به معنای سفید و «مزگت» به معنای مسجد است. اسپی مزگت یا مسجد سفید یکی از آثار باستانی تالش است که در کنار رودخانه «دیناچال» در میان جنگل‌های انبوه، در بین راه انزلی به هشتپر (تالش) و در انتهای جنوب شرقی پارک گیسوم قرار گرفته است.
نشانه‌های معماری این بنا بیانگر مذهبی بودن آن است. این بنا به روایتی پیش از اسلام، آتشکده زرتشتیان بوده و پس از اسلام با نام مسجد، محل عبادت مسلمانان شده است. برخی از اهالی تالش آن را «آق مسجد» و «مسجد عبدالهی» نیز می‌نامند. بعضی نیز معتقدند این مسجد توسط عبدالله‌بن‌عمر بنا شده به همین دلیل است که به آن «مسجد عبدالهی» نیز می‌گویند. این بنا با قدمت بیش از هزار سال، قدیمی‌ترین مسجد گیلان نام گرفته است.
اسپی‌‌مزگت در کتاب «از آستارا تا استرآباد» دکتر منوچهر ستوده، ایران‌شناس و جغرافی‌دان سرشناس، یکی از عجایب هشت‌گانه گیلان به شمار آمده است. ستوده در این کتاب نوشته است: «این بنا که امروزه، روی در خرابی و فنا دارد، باید روزی در محلی آباد و معروف بنا شده باشد، اما در هیچ‌‌یک از کتب تاریخی محلی و سفرنامه‌های خارجیان و ایرانی‌ها نامی از این مسجد نیامده است. عجیب‌تر این‌که رابینو نیز، این بنای تاریخی را از قلم انداخته است…»
برای رسیدن به بنای اسپیه‌مزگت، در جاده رضوانشهر به خلخال که مسیری بسیار زیباست گویی، جاده در میان کوهپایه‌های جنگلی پیچ و تاب‌‌خوران به سمت بالا در حرکت است و چون تابلویی بی نظیر خودنمایی می‌کند. شاید باورش سخت باشد که در چنین جای دور‌افتاده‌ای، بتوان بقایایی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی و اماکن مذهبی را یافت.
مسجد عبدالهی و گورستان متصل به آن در کنار جاده و در میان درختان تناور و قدیمی آزاد و ون دیده می‌شوند، گورستان قدیمی روستای تاریخی رینه، بیش از ۱۰۰ گور قدیمی دارد. در جوار گورستان، بنای متصل به هم مسجد و بقعه‌ی عبدالهی رینه قرار دارد. در شرق مسجد و جاده روستا، دو ساختمان قدیمی دیده می‌شوند که در محوطه‌ای باز و هموار، در سمت غرب رودخانه رینه جای گرفته است.
معماری بنای اسپیه مزگت
خانه اول بر اساس سنت‌های معماری بومی با طولی شرقی- غربی ساخته شده و در سطحی شیب‌دار قرار دارد. پی این بنا از قلوه سنگ‌های رودخانه و ملات آن از گل است. در ساخت این بنا از آجر قرمز استفاده شده است. سقف این بنا به صورت شیب‌دار است.
بر یکی از دیوارهای این بنا، کتیبه‌ای کوفی ساده و بزرگی قرار گرفته است که عبارت «لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» بر روی آن نوشته شده است. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. گذشت زمان و عوامل انسانی مانند: حفاری‌های غیرمجاز به خیال یافتن گنج و عوامل مختلف طبیعی مانند ریشه افکندن درختان بزرگ بر زیر دیوارهای آن، خروش رودخانه، بارندگی و رطوبت و مانند آن، سبب تخریب و فرسودگی این بنای تاریخی شده است.
این بنا مستطیلی شکل بوده و از یک ایوان سرتاسری و ۱۲ اتاق تو در تو و یک سالن طویل تشکیل شده و قسمت زیرین آن به انبار اختصاص یافته است. اتاق وسط با طاقچه‌های متعدد و کف تخته‌کوب، برای اسکان ساکنان یا خدمه آن در نظر گرفته شده است.
سالن شرقی مشرف به رودخانه رینه بوده و در سمت شرق و جنوب، دارای پنجره‌هایی بلند و تراس‌هایی در پشت آن است. این اتاق به دلیل تعداد زیاد پنجره‌ها در فصل تابستان از هوای بسیار خنک برخوردار بوده و محلی برای اسکان مهمانان به شمار می‌رفته است. این سالن در ضلع شمال، دارای یک شومینه بزرگ است. دور تا دور دیوارها، طاقچه‌هایی دو طبقه به چشم می‌خورد. کف این اتاق چوبی بوده به علت فرسایش و پوسیدگی وضعیت خطرناکی دارد.
بام بنا از سربندی چوبی برخوردار بوده و پوشش روی بام لته‌سر است. به فاصله‌ی تقریباً ۱۰۰ متری جنوب این خانه، ساختمان دیگری وجود دارد که به تبعیت از معماری اروپای شرقی ساخته شده است. این بنا متعلق به عزیزالله خان امیری، ملقب به سردار مقتدر است. بنای فعلی احتمالاً مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل عصر پهلوی است.
این بنا بر روی یک کرسی نسبتاً بلند ساخته شده و دارای دو طبقه است. ورودی بنا در ضلع شرقی قرار داشته و برای رسیدن به داخل خانه باید از پلکان سنگی بالا رفت. راه دسترسی به طبقه بالای بنا از پلکانی چوبی عبور می‌کند. در حاشیه‌ی ایوان بالا، دستک‌های چوبی کار گذاشته شده است. از تمامی زوایای ساختمان پنجره‌هایی به سمت بیرون گشوده می‌شود. پنجره‌ها، درب و سربندی ساختمان از چوب است. پوشش بام لته‌سر بوده و امروزه به علت عدم رسیدگی، در حال ویرانی است. از جمله آثار دیگر روستای رینه می‌توان به قلعه تاریخی رینه و گورستان معاف محله اشاره کرد.
دیدن بناهای تاریخی در دل کوهپایه، در میان درختان سبز و زیبا، بسیار چشم نواز و شگفت انگیز است. این دست بناها، برای آن دسته از گردشگرانی که به هنر معماری، تاریخ و تمدن این سرزمین علاقه‌مندند، بسیار جذاب و دیدنی است.
- نویسنده : معصومه(الهام) کیانپور
